ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ
ਸਤਾਈ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਦਿਨ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 283 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਸੀ।ਦੋ ਸਿੰਘਾਂ ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਗਲ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਦੁੱਤੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਦਿਖਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।ਆਓ ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਇਸ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ। ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤਰਨਤਾਰਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਜਥੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਅਣਵਿਆਹੇ ,ਰਹਿਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਖਤ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਯੋਧੇ ਸਨ।ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ਸੀ। ਕਈ ਵੱਡੇ ਜਥੇ ਤਾਂ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ ।ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਸਿੰਘ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ।ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਛੁਪਣਗਾਹ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਜੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਦੋ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਇਕੱਲੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ।ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਕਹ ਲਗੇ, “ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਮੁਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਲੜਦੇ ਹਨ। ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ ਹਨਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।ਫਿਰ ਉਹ ਬਹਿਸਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਹ ਸਿੰਘ ਜਿਉਂਦਾ ਕਿਵੇਂ ਫਿਰ ਰਿਹਾ? ਇਹ ਇੰਨਾ ਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਿਆ? ਨਹੀਂ, ਇਹ ਨਕਲੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।”
ਦੂਜੇ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਇਹ ਕੋਈ ਡਰਪੋਕ ਹੋਣਾ, ਜੋ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਡਰਦਾ ਲੁਕਦਾ ਫਿਰਦਾ ,ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕ ਸਨ ਅਤੇ ਲੁਕ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਖਾਲਸਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਸੀ। ਖਾਲਸਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬੰਦਾ ਅਸਲੀ ਖਾਲਸਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਫਿਰ ਰਿਹਾ?ਅਸਲ ਖਾਲਸਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਈ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮਚਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਖਾਤਰ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ,ਇਹ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ।”
ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕ ਗਏ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਲਗਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਉਸ ਨੇ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਲਈ ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗਣ ਵਾਂਗ ਸਨ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੱਕੇ ਸਿੱਟੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ: “ਹੁਣ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣਾ, ਜੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦੇਵਾਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਫਿਰ ਕਹਿਣਗੇ “ਸੱਚਮੁੱਚ! ਸਿੰਘ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ,ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਲੜਾਈ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣਗੀਆਂ।ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਜੀਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਵੇਗਾ।ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਲੜਾਂਗਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਦੇਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਠੇਗਾ! ਇਕ ਵਾਰ ਖਾਲਸਾ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਵਾਂਗੇ।”
ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਸਰਾ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡਾ ਚੌਰਾਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਚੌਰਾਹੇ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਚੌਕੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਯਾਤਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੋ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਕੀ ਬਣਾ ਲਈ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ” ਰੁਕੋ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ!” ਇੰਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਦੇਖ ਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਰੁੱਖਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਟੈਕਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ (ਸਿੰਘ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਕੌਣ ਸਨ?
ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਭੁਗਤ ਸੰਵਾਰਦੀ ਤੇ ਪੁੱਛਦੇ “ਹੁਣ ਦੱਸੋ! ਤੁਸੀਂ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰੋਗੇ ਜਾਂ ਨਹੀਂ?” ਯਾਤਰੀ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮੱਚ ਗਈ।ਦੋ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚੁੰਗੀ ਉਗਰਾਹੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਫੈਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ ਲਾਹੌਰ ਤਕ ਪੰਹੁਚਣ ਲਈ ਵਾਧੂ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸ-ਉਗਰਾਹੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ਪਰ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੋਈ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨਾ ਆਈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਏ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕੀਤਾ । ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ...
ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਨਾ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਸਾਫਿਰ ਹੱਥ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਭੇਜੀ: ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ
‘ਲਿਖੇ ਸਿੰਘ ਬੋਤਾ, ਹੱਥ ਹੈ ਸੋਟਾ, ਵਿਚ ਰਾਹ ਖੜੋਤਾ। ਆਨਾ ਲਾਯਾ ਗੱਡੇ ਨੂੰ, ਪੈਸਾ ਲਾਯਾ ਖੋਤਾ, ਆਖੋ ਭਾਬੀ ਖਾਨੋ ਨੂੰ, ਯੋ ਆਖੇ ਸਿੰਘ ਬੋਤਾ।”।
ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਉੱਠਿਆ । ਗਵਰਨਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਜਲਾਲ ਦੀਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੌ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਭੇਜੀ ਤਾਂ ਜੋ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਫੜ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਜਦੋਂ ਫੌਜ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਚੌਕੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਗੜਵਾ ਲੈ ਕੇ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫ਼ੌਜੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਝੱਟ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਗਿਆ।
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ’!ਓਏ! ਇੱਥੇ ਆਓ! ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ?ਤੁਸੀਂ ਟੈਕਸ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰੋ!”ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਗਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਸਨ ਅਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਸੋਟੇ ਸਨ। ਉਜ ਆਪਣੀ ਚੌਕੀ ਛੱਡ ਕੇ ਹੁਣ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਜਲਾਲ ਦੀਨ ਨੇ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਦੀ ਮਾਫੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।।
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਅਸੀਂ ਕਦੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ? ਅਸੀਂ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ! ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਓਗੇ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਮੌਤ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਹਾਂ। ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਬੰਦ ਕਰੋ, ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਉਤਰੋ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਲੜੋ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਸਕੀਏ, ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਚਾਹੋ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੋਟੇ ਹੀ ਵਰਤਾਂਗੇ, ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਹਿੰਮਤ ਦਿਖਾਓਗੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹਿੰਮਤ ਹੈ।”
ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦੀ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਸਨ ਅਤੇ ਜਲਾਲੂਦੀਨ ਜਦੋਂ ਜੁਆਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਕਾਰਿਆ, “ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਨਾ ਕਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਤਿਆਰ ਰਹੋ!” ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ ਮੁਗਲਾਂ ਉੱਤੇ ਝਪਟ ਪਏ।
ਮੁਗਲ ਘੋੜਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਘਬਰਾ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਖਾਲਸਾ ਕਿੰਨੀ ਨਿਡਰਤਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਤੀਰ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਪਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜੇ। ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਗ ਮੱਠਾ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ।
ਮੁਗਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਘੋੜੇ ਦੌੜਾਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਛੱਡ ਕੇ ਪੈਦਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਮਰ ਤੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਗੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, “ਹੁਣ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੋ! ਮੰਨ ਲਓ ਤੁਸੀਂ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ! ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ ।”
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਉੱਠੇ। ਉਹ ਹੁਣ ਇਕ ਲੱਤ ‘ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੁਗਲ ਨੇੜੇ ਆਏ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਲਾਠੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਿਰ ਭੰਨ ਦਿੱਤੇ।ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਪਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਗਲਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੋਟਿਆਂ ਨਾਲ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਦਿਆਂ 27 ਜੁਲਾਈ 1739 ਈ. ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਗਏ।
ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਖਬਰ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਅਜਿਹੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਗੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖ਼ਾਲਸੇ ਵਿਚ ਲੁਕ-ਛਿਪ ਕੇ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁੜ ਉੱਠਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ। ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਉਹਨਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲੈਣਗੇ। ਖਾਲਸਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।
ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗਰਜ਼ਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰ ਝੁਕਦਾ ਹੈ ਆਓ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰੀਏ ।
