ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਜਨਵਰੀ 1682 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਭਗਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀਓਨੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਹੂਵਿੰਡ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ 1699 ਵਿਚ ਵੈਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਗਏ । ਜਿਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਜਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦਿੱਤਾ । ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਂਝ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ, ਘੋੜਸਵਾਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੁਸ਼ਲਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਅਤੇ ਲਿਖਣੀ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ 1702 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ 1705 ਵਿਚ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਵਿਖੇ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੋਥੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1709 ਵਿਚ, ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਸਡੌਰੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ । 1733 ਵਿਚ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਟੁਕੜੀ (ਜਥਾ) ਦਾ ਮੁਖੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। 1748 ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਨੂੰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ, ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਦੇ 65 ਜਥਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਮਿਸਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1757 ਵਿਚ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁੱਰਾਨੀ ਨੇ ਚੌਥੀ ਵਾਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਬਲ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਗਵਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਥਾ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਨੇੜੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ‘ਤੇ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ, ਦੁਰਾਨੀ, ਇਸ ਦੇ ਘਾਟੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਢਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਜਹਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ੌਜ ਛੱਡ ਗਿਆ। 75 ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ...
ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਨ ਦੇ ਪਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਖਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਤੋ ਛੁਡਵਾਉਣਗੇ । ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਪੰਜ ਸੌ ਆਦਮੀ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ: “ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪੈ ਜਾਵੇ।” ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਦਸ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ, ਜੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ।
ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਸੀ । 13 ਨਵੰਬਰ 1757 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਸਮੇਂ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਰਦਨਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਸਰੀਰ ਹੇਠਾਂ ਗਿਰ ਗਏ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ, “ਤੁਸੀਂ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ ਸੀ.” ਸਿੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ,ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ 15 ਕਿਲੋ ਦੇ ਖੰਡੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਹਟਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਜਿਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ ।ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ 1757 ਈ. ਦੇ ਬੰਦੀ-ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਏ। ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸਿਰ ਡਿੱਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਅਸਥਾਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਉਥੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਖੰਡਾ (ਦੋ ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ), ਜਿਸਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਤਮ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਵਿਖੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ।
